مبلمان و چیدمان ایرانی از گذشته تا امروز

یکی از اصولی که در سبک دکوراسیون ایرانی دیده میشه، اصل «خودبسندگی» هست؛ به چه معنا؟ یعنی ایرانی‌ها تلاش می‌کردن مواد مورد نیازشون رو از محیط بومی خودشون تهیه کنند. این کار سرعت ساخت و ساز رو بیشتر می‌کرد و سازگاری با محیط بیشتر بود. حالا این چه ارتباطی با مبلمان داره؟ همین اصل به مبلمان هم تعمیم پیدا می‌کرد، به طوری که ایرانی‌ها چیزهایی رو که نیاز داشتن اغلب خودشون تهیه می‌کردن و همین باعث می‌شد مبلمان ایرانی رابطه تنگاتنگی با صنایع دستی داشته باشه.

در این مقاله می‌خوایم با مبلمان و صنایع دستی ایرانی آشنا بشیم و نمونه‌هایی از کاربرد اون‌ها در گذشته و امروز ببینیم. پس در ادامه، 8 آیتم شناخته شده و اثرگذار در چیدمان ایرانی رو با هم بررسی میکنیم…

1. فرش، اصیل‌ترین هنر ایرانی

وقتی به یک خانه ایرانی فکر می‌کنید، اولین عنصری که توجه شما رو جلب می‌کنه، چه چیزی هست؟ مطمئنا فرش ایرانی انتخاب خیلی‌هاست. فرش، گلیم و جاجیم جزو اصیل‌ترین هنرهای ایرانی هست که به نوعی نماد کشور محسوب میشه و در خانه ایرانی حتما نمونه‌های زیبایی از اون‌ها دیده میشه. نکته جالب‌تر اینکه فرش رو میشه هم به عنوان کفپوش استفاده کرد و هم به عنوان تابلویی تزئینی. فرش‌های ابریشمی معمولا به عنوان آویز استفاده میشن و فرش‌های پشمی یا پشم- ابریشم همه یا بخشی از فضا رو می‌پوشونند.

فرش دستباف از قدیم ارزش بسیار زیادی داشته اما خب امروزه به دلیل قیمت بالا برای همه قابل دسترس نیست و شاید تنها بشه به نمونه‌های کوچکتر اون مثل قالیچه بسنده کرد. انواع قشقایی، بختیاری، فارس و هریس از معروف‌ترین فرش‌های ایرانی به حساب میان. طرح‌های پرتکرار اون‌ها شامل طرح آثار باستانی، شاه عباسی، اسلیمی، اقتباسی، افشان، واگیره‌ای، بته‌ای، درختی، ترکمن، شکارگاهی، گل فرنگ، قابی، گلدانی، ماهی درهم، محرابی، محرمات، هندسی، ایلی و عشایری، تلفیقی و معاصر است.

فرش لاکی و لاجورد جزو زیباترین فرش‌های ایرانی محسوب میشن و اهمیت این عنصر انقدر برای ما ایرانی‌ها زیاده که روز 20 خرداد رو روز ملی فرش دستباف تصویب کردن.

2. پشتی، تشکچه و متکا؛ مبلمان سنتی ایرانی

در قدیم به دلیل اینکه بیشتر مردم روی زمین می‌نشستن و دورهمی می‌گرفتن، کنار هر دیواری وسیله‌ای به شکل مربع یا مستطیل که از ابر پر شده بود اما قالب خاصی داشت و اغلب به رنگ لاکی دیده می‌شد، برای تکیه دادن افراد قرار داشت و به اون‌ها پشتی می‌گفتن. متکاهایی به شکل استوانه یا مثلث برای لم دادن و راحتی بیشتر در کنار این پشتی‌ها قرار داشت و افراد مستقیما بر روی فرش می‌نشستن یا روی فرش تشکچه‌ای ابری قرار داشت که بیشتر برای پذیرایی از مهمون استفاده می‌شد. روی این‌ها ملحفه یا ترمه پوشیده شده بود و پشتی‌ها اکثرا از جنس قالی دستباف یا ترمه بودن. اینطوری باعث میشد شما هم ابزاری برای استراحت داشته باشید و هم هنرتون رو روی اون به نمایش بذارید.

3. مبلمان چوبی، جایگزین نشستن بر روی زمین در چیدمان ایرانی

وقتی تعاملات با غربی‌ها بیشتر شد، سادگی خانه‌های ایرانی هم کمتر شد. کم‌کم مبل‌ها و تخت وارد دکوراسیون داخلی ایرانی شدن، البته خوبی اون زمان این بود که غیر از خانه‌های اشرافی که دکور خاص خودشون رو داشتن و به سبک کلاسیک نزدیک‌تر بودن، مبل و تخت با ورود به دکور ایرانی، ایرانیزه شد. ما پیش از این، از چوب برای در و پنجره‌ها زیاد استفاده می‌کردیم و بیشتر اون‌ها طرح و نقش‌های هندسی، گره‌چینی و … داشتن. همین کار رو برای مبل‌ها هم تکرار کردیم و مبل و تخت‌های چوبی با نقش و نگارهای هندسی و منبت‌کاری شده، بازهم نمود هنر ایرانی بودن و هماهنگی بیشتری با فضا پیدا می‌کردن. روی مبل و تخت‌ها هم با کوسن‌ها و تشکچه‌هایی از پارچه‌های ایرانی پوشیده میشد.

هرچقدر جلوتر رفتیم به تعداد این مبلمان در خانه‌ها اضافه شد، صندوقچه، کمد، کنسول و ویترین که تقریبا نقطه اشتراک اون‌ها جنس چوبی و نقش و نگارهای روی اون‌ها بود که با ظرافت هرچه تمام‌تر اجرا می‌شد. حتی روی بعضی از اون‌ها مینیاتور و تذهیب کار می‌کردن.

این نوع مبلمان هنوز هم در دکوراسیون ایرانی طرفداران خودش رو داره و به نوعی مدرن شده همون مبلمان هست.

4. پرده، عامل حفظ حریم و زینت بخش دکوراسیون داخلی ایرانی

ما در معماری گذشته ایران پنجره‌های سرتاسری نداریم و معمولا هر پنجره به چندین قسمت تقسیم میشه و پشت اون‌ها برای پوشش بیشتر پرده‌های توری با نقش و طرح‌های مختلف یا ساده استفاده می‌شد. درها هم معمولاً پرده‌ای برای حفظ حریم بیشتر داشتن که پارچه‌های نخی ضخیم‌تری نسبت به پنجره‌ها بودن. گاها برای جداسازی دو فضا هم از پرده استفاده میشد یا پوشوندن عناصری که نباید در معرض دید همه باشه؛ مثلا لحاف و تشک خواب که گوشه‌ای از خانه جمع شده بودن.

5. ظروف، در نقش مبلمان و صنایع دستی

سه تا از ظروفی که در گذشته نقش پر رنگی در خانه های ایرانی داشتن، عبارتند از:

• ظروف سفالی
• ظروف مسی
• ظروف حصیری

در ادامه در مورد هرکدام جداگانه توضیح میدیم.

ظروف سفالی

رایج‌ترین ظروفی که در خانه‌های ایرانی مورد استفاده قرار می‌رفته و قدمتی بسیار طولانی داره، ظروف سفالی هستن. سادگی ساخت و سهولت دسترسی، سلامت استفاده و فواید اون در سرمایش و گرمایش باعث شده بود کاربرد گسترده‌ای داشته باشن. شهرهایی مثل لالجین همدان، یزد و نطنز هنوز هم مهد تولید ظروف سفالی محسوب میشن. البته شاید امروز ظروف سفالی بیشتر جنبه تزئین پیدا کرده باشه اما در چند سال اخیر دوباره استفاده از سفال و سرامیک ترند شده.

ظروف مسی

مس عنصری هست که به وفور در ایران پیدا می‌شده و بازارهای یزد و کرمان و اصفهان یکی از بزرگترین و پررونق‌ترین فضاهای فروش ظروف مسی در ایران محسوب میشن. به دلیل فراوانی و احتمالا ارزانی مس در گذشته، استفاده از اون‌ها برای پخت و پز، سرو و حتی تزئینی خیلی رایج بوده. یکی از پرکاربردترین ظروف مسی میشه به سماور اشاره کرد که پای ثابت هر خانه ایرانی بوده و این روزها جای خودش رو به کتری استیل یا چای‌سازهای برقی داده. امروزه هم دوباره کاربردشون رواج پیدا کرده، البته با وجود قیمت بالا بیشتر به عنوان تزئین.

از جمله هنرهای تزئینی که روی ظروف مسی انجام میشه، می‌تونیم به قلم‌زنی، میناکاری و فیروزه‌کوبی اشاره کنیم.

ظروف حصیری

یکی از هنرهای اصیل ایرانی که بیشتر بخش جنوبی در اون تبحر دارن، هنر حصیربافی هست. انواع سینی‌ها، سبدها، ظروف نگهداری بنشن و آجیل و … با استفاده از درهم تنیدن حصیرها ساخته می‌شدن و به دلیل تخلخلی که در بافتش وجود داره برای عبور هوا و جلوگیری از نم‌زدگی هم بسیار مناسبه. همچنین حس لمس طبیعت در ظروف حصیری کاملا محسوسه.

6. طرح و نقش پارچه در دکوراسیون ایرانی

پارچه‌ها به خصوص با هنرنمایی روی اون‌ها نقش ویژه‌ای در دکور ایرانی داشتن. پارچه‌های پته دوزی شده، قلم‌کاری و ترمه در جای جای خانه‌های ایرانی دیده می‌شده؛ پرده، پوشش مبل و پشتی، رومیزی، کرسی، کفپوش طاقچه، سفره ، بقچه و ….

7. تاقچه، عنصری سازه‌ای- عملکردی

در گذشته، هر خانه ایرانی یک یا چندین تاقچه داشته که هم برای کمک به سبک‌سازی دیوار ساخته می‌شده و هم نقش کاربردی داشته؛ وسایل روزمره مثل کتاب و جانماز و …، گاها تزئینی مثل آینه و شمعدون و حتی چراغ‌های دستی روی تاقچه قرار می‌گرفتن و اگر نیاز بود که بچه‌ها دسترسی محدودتری بهش داشته باشن، ارتفاعش رو بیشتر می‌گرفتن و بهش می‌گفتن رَف. خیلی وقت‌ها هم همین تاقچه‌ها به قفسه‌های کتابخانه توکاری تبدیل می‌شدن که مملو از کتاب‌های خطی، داستانی و مذهبی بودن.

8. گل، روح فضای ایرانی

خانه‌های قدیمی ایرانی اکثرا حیاطی داشتن که حوضی فیروزه‌ای رنگ وسط اون خودنمایی می‌کرد. دور تا دور این حوض رو پر می‌کردن از شمعدونی و علاوه بر درخت‌ها و گیاه‌های باغچه، گوشه کنار حیاط پر بوده از گلدون‌های گِلی مختلف که بعضا به فضای داخلی خانه هم کشیده می‌شدن. حالا شما نشیمنی رو تصور کنید با کفپوش فرش لاکی در کنار تخت و صندلی و میز چوبی، پنجره‌های مشبک با شیشه‌های رنگی که کنار هر کدوم گلدونی سبز قرار داره، چی قشنگ‌تر از این؟ برای نسل ما یه رویا محسوب میشه. کار جالبی که قبلا رواج داشته، گلدون‌های آویز از سبدهای قلاب‌بافی بودن که اکثرا با پوتوس پر می‌شدن و این گیاه رو دور تا دور خانه زیر سقف هدایت می‌کردن.

همه این عناصر در کنار هم سادگی، آرامش، گرمی و صمیمیتی رو ایجاد می‌کرده که در کمتر سبکی دیده میشه و متاسفانه امروز حتی در خانه‌های ایرانی کنونی چنین چیزی رو نمی‌بینیم.