چه بر سر هویت معماری ایرانی آمده؟

اگر اهل معماری و یا علاقه‌مند به تاریخ باشید و در عین حال به جزئیات اطراف خودتون دقت کنید، حتما شما هم متوجه این موضوع شدید چیزی که امروز ما تحت عنوان معماری در اطرافمون مشاهده می‌کنیم، ارتباطی با هویت ایرانیمون نداره. شاید بپرسید مگه هویت ایرانی چه ویژگی داره؟ آیا این جریان اشکالی داره؟ یا اینکه مگر قبلا معماری ما هویتی داشته که الان نداره؟

سرگذشت معماری ایرانی

قبل از نقد هر چیز باید موضوع رو به خوبی بشناسیم، در اینجا که قراره درباره بی‌هویتی معماری معاصر ایرانی صحبت کنیم، بهتره بدونیم معماری گذشته ما چطور بوده و چه هویتی داشته؛ پس در ابتدا معماری ایرانی رو بشناسید! اگر بخوایم خلاصه‌ای از پیشینه معماری ایرانی رو بگیم؛ می‌تونیم به پنج اصل استاد پیرنیا اشاره کنیم؛

• مردم‌واری؛ بر اساس مقیاس و نیاز انسانی طراحی می‌شد
• درون‌گرایی؛ اهمیت درون خانه بیش از بیرون
• خودبسندگی؛ استفاده حداکثری از مصالح بومی و رسیدن به خودکفایی در ساخت و ساز
• نیارش؛ رعایت تمامی نکات مهندسی در عین زیبایی، توجه به تناسبات
• پرهیز از بیهودگی؛ به کارگیری هر عنصری باید توجیه منطقی داشته باشه

این اصول به همراه هنر ایرانی باعث خلق بناها و فضاهایی شد که هنوز هم با دیدن تعداد معدود باقیمانده شگفت‌زده می‌شیم. اما چی شد که چنین معماری باشکوهی رو به افول رفت؟ اول ببینیم هویت در وهله اول چی هست، هویت ایرانی چه معنی داره تا بتونیم بگیم چرا هویت ما خدشه‌دار شده و معماری‌مون افت کرده.

هویت در معماری یعنی چه؟

معمولا هویت رو با یک سری مشخصه‌هایی تعریف می‌کنند که نمود بیرونی داشته باشه، مثلا اگر نمای یک ساختمان هیچ مشخصه ایرانی یا رومی نداشته باشه، نمی‌تونیم بگیم بنای ایرانی یا رومی هست. در تعریف هویت ملی دو نکته خیلی مهمه؛

• گذشته‌نگر بودن
• آینده‌نگر بودن

یعنی شما بدونید معماری گذشته چی بوده، چه اصولی داشته، هر اصلی بنا به چه دلیلی استفاده می‌شده چه فواید و چه معایبی داشته، حالا بیاید همه اون‌ها رو با نیاز روز تطبیق بدین و برای انسان امروزی به کار بگیرین. تکنولوژی رو در اصول قدیمی راه بدین و نهایتا به شیوه جدیدی از معماری برسید که نشان‌دهنده شخصیت معماری ملی شما باشه و بعد ترقی و پیشرفت انسان معاصر رو هم پاسخگو باشه.

هویت معماری ایرانی

هویت معماری ایرانی رو میشه در 5 دسته بررسی کرد:

1. سازه‌ای

استحکام کافی داشته باشه، چون در گذشته سازه بخش مهم معماری ما بوده و تضمین کننده حیات بنا و کاربر اون هست.

2. محیطی

در گذشته معماری ما مبتنی بر اقلیم بوده و در هر منطقه با توجه به شرایط محیطی ساختمانی ساخته می‌شده، امروزه با توجه به اصول پایداری بهتره دوباره به این موضوع اهمیت ویژه‌ای داده بشه.

3. کارکردی

بناها با توجه به هویت کارکردی‌شون طراحی شوند، مثلا در گذشته به شکل حمام‌های ایرانی توجه کنید یا نحوه طراحی حجره‌ها اطراف حیاط یک مدرسه یا کاروانسرا. نیازهای عملکردی مبنای طراحی فضاها بودن.

4. زیبایی

تاکید معماری ایرانی به استفاده بهینه است اما در عین حال بناها و فضاها بسیار زیبا هستن. این نشون میده که زیبایی‌شناسی و کاربرد در یک سطح قرار داشتن و هر دو به موازات هم اجرا می‌شدن. چون به همون اندازه که زمان، سرمایه و زمین ارزش داشته، روح و چشم انسان هم ارزشمند بوده و هنر بخش اعظمی از زندگی افراد رو شکل می‌داده.

5. فرهنگ و آئین

بهترین نمود فرهنگ و آئین در معماری ایران، رعایت حریم هست. چیزی که باعث میشه خانه‌های قدیمی به دو بخش اندرونی و بیرونی تقسیم بشن. فضاهای تقسیم مثل هشتی شکل بگیرن یا در مساجد ورودی‌های غیرمستقیم داشته باشیم.

افول معماری ایرانی از کی شروع شد؟

از دوره صفوی ایرانی‌ها با هنر غربی آشنا شدن و این آشنایی به معماری هم راه پیدا کرد و در دوره قاجار به دلیل ضعف ساختاری و هنری و فرهنگی، این نفوذ به اوج خودش رسید و رسما معماری ایرانی به تقلیدی از معماری غربی تبدیل شد. دوره پهلوی اول، حکومت به ساخت بناهایی باتوجه به ایران باستان روی آورد، مثل شهربانی کل کشور، بانک ملی فردوسی، موزه ایران باستان و …. دوره دوم پهلوی دوباره غرب‌گرایی به شدت رواج پیدا کرد که کم کم اعتراض عمومی رو در پی داشت و به همین دلیل در دهه 40 و 50 فضاهایی باتوجه به هویت معماری ایرانی طراحی شدن، مثل موزه معاصر، دانشگاه امام صادق و ساختمان میراث فرهنگی.

اما هرچه جلوتر میایم این روند بهتر نمیشه که بدتر میشه، چرا؟ به دلایل مختلف! رشد افسار گسیخته ارزش زمین باعث شد بیشترین استفاده از زمین صورت بگیره و عملا فضای باز یا حیاط صرفا به یک ضرورت تبدیل شد. افزایش جمعیت باعث شد ساختمان‌های بلندمرتبه شکل بگیرن و مساحت خانه‌ها روز به روز کمتر بشه که قدرت مانور در طراحی رو از معمار می‌گیره. ضوابط عامل بعدی هست که دست و پای طراح رو در خیلی مواقع می‌بنده اما عملا فایده‌ای نداره! نهایتا دور شدن از هویت ملی هست؛ اینکه شناختی از معماری گذشته وجود نداره، مطالعه‌ای درباره دلایل به کارگیری اصول گذشته انجام نمیشه، در نتیجه اگر هم نشانه‌ای از معماری قدیمی ایران در زمان حال ببینیم، صرفا یک تقلید ظاهری به حساب میاد.

اشکالات معماری معاصر ایرانی چیست؟

1. نماهای بی‌هویت!

جدا از مسائلی که در بالا گفته شد اگر بخوایم این مساله رو دقیق‌تر بررسی کنیم، باید بگیم ما علاوه بر بی‌هویتی معماری، بی‌هویتی طراحی شهری هم داریم که مساله بغرنج‌تری هست. الان وقتی در شهرهای بزرگ مثل تهران قدم می‌زنید، جز آشفتگی بصری چیزی به چشم نمی‌خوره. در واقع نمیشه گفت رویکرد شرقی یا غربی یا ایرانی داره، بلکه فقط آشفته است. نبود نظم، نبود یکپارچگی، تنوع بیش از حد مصالح و نبود سلیقه! نمای ساختمانی اغلب به یک پوسته تبدیل شده که نه طراحی خاصی داره، نه کیفیت بالایی از لحاظ ساخت. بعضا نماهایی پرکار و گران‌قیمت هم پیدا میشه که به سبک رم باستان ساخته شدن و یکی باید این وسط بپرسه چرا؟ وقتی در رم دیگه چنین نمایی نمی‌زنن، چه دلیلی داره ما در ایران، مجسمه الهه‌ها یا ستون‌های یونانی نمای ساختمان‌های مسکونی‌مون باشه؟ این دیگه به کج‌فهمی برمی‌گرده و سودجویی و بی‌سوادی و بی‌هویتی معماران!

2. ضوابط دست و پا گیر!

جدا از بحث نماسازی که بیشترین خرده اون به معماران برمی‌گرده، ضوابط شهرداری هم کم تقصیر نداره. نوع مالکیت 40 به 60 ای که سال‌هاست اجرا میشه و اهمیت و نقش فضای باز رو از بین برده. لزوم نورگیر بودن راه‌پله که فضایی کاملا فرعی محسوب میشه، در صورتی که فضاهای اصلی خانه بعضا نورگیری ندارن. بازشوهای یکنواختی که هیچ تنوع و زیبایی رو در نما نشون نمیدن. پلان، نماهای یکسان و تیپ و حذف عناصر سازه‌ای از نما که میشه گفت روح رو از بنا گرفت. طراحی بدون توجه به نیاز، فرم و زمینه.

3. طراحی غیراصولی!

درسته افزایش جمعیت و قیمت بالای زمین باعث شد ساختمان‌ها کوچک و کوچک‌تر بشن اما مثلا در ساخت خانه، معماران اصول رو عملا کنار گذاشتن و به نیازها کمتر توجه می‌کنن و متاسفانه طراحی رو به یک مُد تبدیل کردن. در صورتی که شما باید فرد ایرانی، خانواده ایرانی، نیازهای اون‌ها، عقاید و علایقشون رو بشناسید و براساس اون‌ها طراحی کنید.

از جمله مواردی که در طراحی‌های معاصر زیاد به چشم می‌خوره، استفاده از معماری پایدار هست که در معماری معاصر ایران کمتر دیده میشه و واقعا تاسف‌برانگیزه، چرا؟ چون معماری گذشته ما بدون تکنولوژی امروزه به شدت پایدار بوده. از مصالحی که با توجه به اقلیم به کار گرفته می‌شدن تا بهترین کارآیی رو داشته باشن تا طراحی فضاها با توجه به محیط، استفاده از پنجره‌های مشبک و سقف‌های دو پوسته به عنوان عایق و موارد متعدد دیگه. اما امروزه خیلی از این تکنیک‌ها به کار نمیره یا در صورت استفاده تنها تقلیدی از معماری غربی هست، در صورتی که ما نمونه ایرانیش رو از مدت‌ها قبل داشتیم.

4. بساز و بفروش!

متاسفانه یکی از پرسودترین کارهایی که امروزه با زحمت نسبتا کمی هم انجام میشه، بساز و بفروشه که از هر جهت زیان داره؛ چه در معماری و صنعت ساخت و ساز که به هر دو ضربه می‌زنه، چه برای مصرف‌کننده و حتی برای محیط زیست. معمولا این ساختمان‌ها با کیفیت بسیار پایین، نقشه‌های پر ایراد و مشابه هم و بدون توجه به اصول معماری پایدار ساخته میشن.

چطور میشه معماری هویت‌مند داشت؟

اول از همه هرکس باید هویت خودش رو بشناسه و این هویت باید در تاریخ کشورش جستجو کنه. پس شناخت تاریخ ایران که معماری ایران هم بخش مهمی از اون رو در برمی‌گیره، مهم‌ترین کاره. بعد از این شناخت معماری روز، تکنولوژی، انسان امروزی و نیازهاش در اولویت قرار داره و نهایتا تطبیق هر دوی این‌ها باهم. البته در کنار همه این موارد مهمه که ضوابط و قوانین ما هم به روزرسانی بشن تا مانعی ایجاد نکنند.

صرف داشتن خانه جوابگوی نیاز شما نیست؛ روح شما هم مثل جسم‌تون نیاز به مراقبت داره و رجوع به هنر به منزله مراقبه است. در ضمن قرار نیست محیط زیست همیشه یکسان بمونه، این ما هستیم که باید از محیط اطرافمون محافظت کنیم، پس معماری پایدار، معماری مبتنی بر اقلیم رویکردهای مناسبی به حساب میان.

مهم‌تر از همه عاملی که باعث میشه یک شهر، یک فضا و یک بنا زیبا باشه، نظم و یکپارچگی عناصر مختلف هست که از یک قانون مشخص و صحیح تبعیت می‌کنند.