حمام به سبک ایرانی همون گرمابه‌ است؟

یکی از فضاهایی که امروزه در هر خانه‌ای حتما وجود داره، حمامه. اما همین حمام در گذشته انقدر نزدیک و قابل دسترس نبود، البته در سبک دکوراسیون ایرانی صرفا فضایی برای شست و شو نبوده و کاربردهای دیگه‌ای هم داشته. از لحاظ ابعاد، ظاهر هم تفاوت‌های زیادی با فضایی که ما الان ازشون استفاده می‌کنیم، داشتن. برای آشنایی بیشتر با این فضا از گذشته تا الان، نمونه‌های شاخص به جا مونده از گذشته، اصول ساخت حمام‌های ایرانی مدرن تا انتها همراه باشید.

اولین گرمابه‌ها (حمام ایرانی) در چه زمانی ساخته شدن؟

مطمئنا آدم‌ها همیشه راهی برای شست و شو و نظافت داشتن، اما از نحوه دقیق اون اطلاعی در دست نیست. اولین گرمابه یا حمام قدیمی که به صورت رسمی در موردشون خبر داریم، به زمان هخامنشیان برمی‌گرده که به دو گروه خصوصی برای اشراف و عمومی برای مردم تقسیم می‌شده. وقتی هم که اسلام به ایران وارد شد، ساخت بناهای عام‌المنفعه خیلی گسترش پیدا کرد، به طوری که در دوره صفوی ما فقط 272 حمام در اصفهان داشتیم. از همه حمام‌های ساخته شده در ایران، تا امروز فقط تعداد معدودی باقی موندن که در ادامه به معرفی اون‌ها و مرور تصاویر و کاربری امروزشون می‌پردازیم.

فلسفه وجودی حمام های ایرانی (ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی) چیست؟

قبل از اینکه حمام‌های قدیمی رو از لحاظ ظاهری بررسی کنیم، بهتره فلسفه استفاده از اون‌ها رو مرور کنیم. حمام‌ها در گذشته فضایی برای نظافت صرف نبودن، بلکه یک فضای اجتماعی محسوب می‌شدن، به ویژه برای مراسم عروسی، جشن‌های ملی، مردان جلسات مهمشون رو بعضا در حمام‌ها برگزار می‌کردن، تصمیمات سیاسی می‌گرفتن، در کل حمام فضایی بود برای معاشرت. در کنار این تعامل، از حمام‌ها برای نظافت، اصلاح موی سر و بدن، ماساژ گرفتن و … هم استفاده می‌کردن.

زن‌ها هم معمولا هفته‌ای یکبار به همراه بچه‌ها، با کلی بقچه، وسیله، میوه و غذا حتی، نصف روزی رو در حمام مشغول بودن. از مهم‌ترین مراسم زنانه در حمام هم میشه به حمام عروسی و زایمان اشاره کرد. در اینجا هم حمام نقش فضایی برای معاشرت، تبادل اخبار و جلسات زنانه بود.

حمام های قدیمی ایرانی (گرمابه) چه شکلی بودن؟

حمام های ایرانی (گرمابه‌ها) با توجه به وسعت معمولا به فضاهایی تقسیم می‌شدن که به صورت کلی عبارتند از:

• جلوخان،
• سردر ورودی،
• هشتی،
• راهروهای ارتباطی،
• سربینه،
• میان‌در،
• گرم‌خانه،
• خزینه،
• صفه شاه‌نشین،
• اتاق نظافت،
• تون،
• گربه‌رو،
• دستک،
• برف‌انداز،
• جام‌خانه و
• چاه‌خانه.

در ادامه با مهم‌ترین اون‌ها آشنا می‌شیم.

نکته بارز حمام‌های قدیمی، ساختار هندسی اون‌ها بود؛ نظم، تقارن و مرکزگرایی در معماری ظاهری کاملا مشهود بود. اصل اساسی در ساخت حمام‌های قدیمی، تفکیک فضاهاست به گونه‌ای که بین هر فضا با دیگری راهرو و هشتی وجود داشت تا سلسله مراتب ورود رعایت بشه و ورود و خروج هوا قابل کنترل باشه. به همین دلیل ورودی اصلی معمولا چندین پیج و خم می‌خورد تا به رختکن برسه و یک نفر به عنوان مسئول حمام یا صندوق‌دار که به اون «حمومی» می‌گفتن، گوشه‌ای از رختکن می‌نشست و امور رو مدیریت می‌کرد. رختکن معمولا به اتاقی می‌رسید که «سرای نخست» یا «اتاق سرد» بود و حوض‌های آب گرم و سرد با لوله‌های سفالی داشت و به «حجره داغ» وصل می‌شد. فضایی که در اون یک حوض آب گرم وجود داشت و کف رو با سنگ مرمر می‌پوشوندن تا راحت‌تر تمیز شه.

سقف حمام مثل غالب بناهای اون زمان گنبدی شکل بوده اما نورگیرهایی رو در سقف تعبیه می‌کردن که دریچه‌های شیشه‌ای داشته تا نور رو به داخل هدایت کنه ولی فضای حمام رو سرد نکنه. متریال استفاده شده معمولا آجر، سنگ ساختمانی و مرمر بودن، چون مقاومت خوبی در برابر آب دارن. آب گرم هم به وسیله گرم‌خانه‌ای تامین می‌شده که در پشت حمام وجود داشته و آب رو در دیگ‌های بزرگ مسی به جوش می‌آوردن و با لوله‌های سفالی به قسمت‌های مختلف می‌رسوندن.

1. رختکن؛ محلی برای برگزاری جشن و پایکوبی

اولین فضای جمعی گرمابه‌ها رختکن یا بینه بوده که یکی از مهم‌ترین و زیباترین بخش‌های حمام به شمار میاد؛ فضایی بزرگ با سقفی گنبدی که پر هست از تزئینات مختلف. دور تا دور رختکن سکوهایی برای نشستن و استراحت وجود داره اما قبل از اون حوضی هست که باید پا رو در اون شست. رختکن معمولا فضایی برای برگزاری جشن‌های مختلف بوده، مثل حنابندان.

2. میان‌در یا خانه دوم

ارتباط بین بینه با گرم‌خانه از طریق میان‌در صورت می‌گیره که درواقع راهرویی هست پر پیچ و خم با هشتی‌های کوچک که زمان طی کردن فضای بینه و گرم‌خانه رو طولانی‌تر کنه تا دمای بدن متعادل شه و انرژی فضاها هدر نره. به این میگن معماری پایدار با کمترین امکانات!

3. گرم‌خانه؛ فضای اصلی گرمابه

گرم‌خانه به عنوان فضای اصلی شست و شو و ماساژ گرفتن محسوب میشه. معمولا چهار یا هشت ضلعی با دیوارهای ضخیمی هست که کفش رو قیراندود می‌کردن و روی اون رو با ملات ساروج (ملاتی مقاوم در برابر آب) می‌پوشوندن. روشنایی فضا از نورگیرهای سقفی گرفته میشه.

4. خزینه

خزینه در مجاورت گرم‌خانه قرار داره که شامل خزینه آب گرم و حوض آب سرد و فضاهای خصوصی برای شست و شو هست. هرچه به فضاهای داخلی حمام وارد می‌شدند برای حفظ گرمای درونی بیشتر به زیر زمین می‌رفتن. کف خزینه رو معمولا صفحه‌ای فلزی به قطر 60 تا 110 سانتی‌متر می‌گذاشتن تا واسطی باشه بین آتش زیر خزینه و آب.

حمام و گرمابه‌های معروف ایران قدیم

بعد از گذشت سال‌های فراوان از ساخت این حمام‌ها، بعضی از اون‌ها به دلیل معماری شاخصی که داشتن یا وقایعی که در اون‌ها رخ داده، هنوز هر چند نصف و نیمه اما حفظ شدن و اغلب کاربری جدیدی مثل موزه یا چای‌خانه بهشون داده شده که چندتا از اون‌ها رو در ادامه باهم مرور می‌کنیم.

1.     حمام گنجعلی خان کرمان

نکته شاخص این حمام که در سال 1631 و دوران صفوی ساخته شده، نقاشی‌های سقفی و مینیاتورهای ایرانی و نقاشی زورخانه‌ای هست که در ورودی اون دیده میشه. داخل حمام هم گنبدهای ساده و طرح‌دار با حوض‌های آب که با سکه و ماهی قرمز تزئین شدن و کاشی‌کاری‌، گچبری، مجسمه‌سازی، مقرنس‌کاری، حجاری و سنگ‌کاری‌های متعددی دیده میشه. در زمان خودش بنایی ضدزلزله بوده و الان موزه مردم‌شناسی هست.

2. حمام سلطان امیر احمد کاشان

حمام سلطان امیر احمد به دلیل وسعت هزارمتری شامل تمام فضاهای دربرگیرنده حمام‌های قدیم هست و تمامی جزئیات در اون رعایت شده و فضای داخلی حمام پر هست از کاشی‌های طلایی و فیروزه‌ای، آجرکاری، گچبری و نقاشی. چند گنبد طلاکاری هم داره.

3. حمام وکیل شیراز

حمام وکیل شیراز رو از بیرون که نگاه می‌کنی یک فضای کاملا معمولی به نظر می‌رسه اما فضای داخلی اون حیرت‌انگیزه؛ فضاهای طاق‌دار، ستون‌های پیچیده، گچبری‌های ظریف. نکته جالب در تزئینات حمام وکیل شیراز که اون رو از سایر حمام‌ها متمایز کرده، روایت داستان‌های اساطیری مثل شیرین و فرهاد، بیژن و منیژه و معراج پیامبر و … رو نشون میده. اتفاقا حمام وکیل شیراز از گرمابه‌هایی هست که فضایی مخصوص شاه داشته که به شاه‌نشین معروف بوده. امروزه هم به موزه تبدیل شده.

4. حمام خان یزد

حمام خان امروزه به رستوران و چای‌خانه تغییر کاربری داده اما در گذشته مجموعه‌ای بوده با سقف‌های گنبدی، نقاشی‌های شاهنامه‌ای و پنجره‌های رنگی. به دلیل نحوه ساخت حمام در زیر زمین، در محیط گرم و خشک یزد به فضایی با هوای مطلوب شناخته می‌شده.

5. حمام فین کاشان

فکر نمی‌کنم حمامی معروف‌تر از فین کاشان در ایران وجود داشته باشه، جایی که رگ امیرکبیر رو در اون زدن و به قتل رسوندنش و شد بخشی از تاریخ ایران. درواقع دو حمام در باغ فین وجود داره که بزرگ‌ترین اون‌ها مخصوص افراد دولتی و مهم کشور بوده و حمام کوچک‌تر مخصوص مردم عادی بوده.

حمام‌های امروزی از چه زمانی رایج شدن و چه ویژگی‌هایی داشتن؟

اگر تا اینجا از دیدن حمام‌های قدیمی ایرانی خسته نشده باشید، باید بگیم که در دوران پهلوی به دلیل مراودات بیشتر با فرهنگ غربی و پیشرفت امکانات و لوله کشی و … شکل خانه و اجزای اون مثل حمام تغییر کرد. تقریبا در هر خانه یک حمام دیده می‌شد و ساخت بناهای عمومی کمتر شد. حمام‌ها به تدریج ویژگی‌های خودشون رو پیدا کردن؛ در ابتدا حمام و دستشویی کاملا از هم تفکیک شده بود اما اخیرا معمولا در حمام‌ها یک دستشویی فرنگی هم دیده میشه. در گذشته حمام‌ها معمولا فضایی به اسم رختکن داشتن که مستقیما به فضای حمام وارد نمی‌شدن که امروزه کمتر چنین چیزی در معماری حمام‌ها دیده میشه و با در فلزی یا پرده نایلونی فضاها از هم تفکیک می‌شدن.

اصول ساخت حمام‌های امروزی به سبک ایرانی

برای طراحی هر فضا اول بهتره به بزرگی و کوچکی اون توجه کنید و نیازهاتون رو بررسی کنید تا بدونید بهترین استفاده از فضا رو ببرید و به حداکثر نیازهاتون برسید و کارآیی اون رو افزایش بدین. با 6 راهکار شما رو در این مسیر راهنمایی می‌کنیم.

1.     رنگ صحیح باتوجه به وسعت حمام

اگر حمام کوچکی دارید، بهتره از رنگ‌های روشن استفاده کنید تا فضا رو بزرگتر نشون بده ولی در فضاهای بزرگ میشه در کنار رنگ‌های روشن از رنگ‌های تیره‌تر هم استفاده کنید تا صمیمت فضا حفظ شه.

2.     استفاده از کاشی‌های ایرانی با ابعاد مناسب

برای ایجاد حس و حال ایرانی در فضای حمام می‌تونین بخشی از کاشی‌ها رو با توجه به وسعت فضا، از نمونه‌های طرح‌دار با نقوش ایرانی استفاده کنید. می‌تونه در کنار رنگ‌های روشن به عنوان مکمل به حساب بیاد و نقش تزئینی داشته باشه. فقط این نکته رو باید درنظر داشته باشید که اگر فضای کوچکی دارین، بهتره از کاشی‌های بزرگتر با طرح‌های ساده‌تر استفاده کنید و بلعکس.

3.     آینه برای بزرگ‌تر نشون دادن فضا

آینه از ملزومات حمام به حساب میاد و چه بهتره با انتخاب آینه بزرگتر، به وسیع نشون دادن فضای حمام کمک کنیم. چون آینه بازتاب‌دهنده نور هست و اگر امکان استفاده از چندین آینه دارید، بهتره در اشکال هندسی مختلف باشن تا تنوع ایجاد کنند. حتی آینه رو میشه با طرح‌های و نقش و نگارهای ایرانی سفارش داد.

4.     داشتن نورگیر مناسب در حمام

در فرهنگ ایرانی به دلیل مساله محرمیت معمولا حمام نورگیر نداره اما باید بدونید که نورگیر برای ضدعفونی کردن فضا با ورود نور طبیعی و تهویه مناسب یکی از ملزومات به شمار میره. میشه اکابه (فاصله کف پنجره تا کف فضا) رو بالاتر گرفت و از شیشه‌های مات استفاده کرد یا در پلان شکست ایجاد کرد تا دید مسدود بشه اما از نور و تهویه بی نصیب نموند.

5.     قفسه و کمد برای نظم فضای حمام

قفسه یکی از کاربردی‌ترین طراحی‌ها در فضای حمامه، چون وسایل ضروری و پر استفاده باید جایی برای قرارگیری داشته باشن. قبل‌تر در حمام‌های ایرانی مرسوم بود که قفسه‌های جداگانه به دیوار نصب می‌کردن، بعد کمدهای تک جای اون رو گرفتن اما جدیدا با طراحی یک قفسه داخل دیوار مشکل زنگ‌زدگی و … هم حل شده.

6.     تفکیک فضای خشک و خیس

اگر در حمام توالت فرنگی و وان و دوش به طور جداگانه دارید، بهتره فضای خشک و خیس از هم تفکیک بشن و دیوارهای شیشه‌ای یا پرده‌های نایلونی مناسب‌ترین گزینه هستن، برای قسمت‌های خشک هم میشه از قالیچه‌های کوچک استفاده کرد.