سرویس بهداشتی ایرانی؛ آبریزگاه، مستراح یا توالت

یکی از فضاهایی که ارتباط مستقیمی با سلامتی انسان دارد و روز به روز اهمیت اون برای افراد بیشتر مشخص میشه، سرویس بهداشتی یا همون دستشویی هست. جالبه بدونید فضایی که شاید در طراحی ما جزو کم اهمیت‌ترین‌ها باشه، چه از لحاظ طراحی و چه بهداشت محیط اهمیت خیلی زیادی داره. در دکوراسیون ایرانی در گذشته برای دستشویی اصول خاصی داشتن که بعضا تفاوت‌هایی با طراحی امروزه ما داره. در ادامه با پیشینه این فضا آشنا می‌شیم و تغییرات اون رو در طول زمان مرور می‌کنیم و خواهیم دید که اصول طراحی سرویس بهداشتی به سبک معماری ایرانی چطوره.

سرویس بهداشتی رو به چه نام‌هایی می‌شناسند؟

ایران باستان سرویس‌ بهداشتی رو با نام «آبریزگاه» می‌شناختن. در ایران قدیم به سرویس بهداشتی، «خلا» و «مستراح» می‌گفتن، معادل کلمه «Rest Room» انگلیسی، واژه‌هایی مثل «موال» و «مبال» هم عامیانه بوده تا کم کم «توالت» از فرانسه وارد ادبیات ما شد و الان بیشتر به «دستشویی» و «سرویس بهداشتی» مرسومه.

قدمت سرویس بهداشتی به کی برمی‌گرده؟

اگر بخوایم به اولین نمونه‌های سرویس بهداشتی برگردیم، مربوط میشه به 6 هزار سال پیش که خیلی دیگه قدیمیه و بد نیست که بدونید اون موقع یک مکان عمومی بوده و رفتن به توالت عمومی یه جورایی شرکت در یک مراسم اجتماعی محسوب می‌شده؛ جایی که حدودا 50 تا سوراخ کنار هم تعبیه می‌کردن و مردم کارشون رو انجام می‌دادن ?. بعدها توسط یک فرد بریتانیایی براش سیفون اختراع شد تا از بوی بد جلوگیری کنه.

در ایران می‌تونیم تا زمان هخامنشیان به عقب برگردیم که سرویس‌های بهداشتی شبیه یک صندلی یا سکوی سنگی بوده و وسط این سکو سیستم تخلیه و فاضلاب وجود داشته، چیزی شبیه به توالت فرنگی امروزی. مشخصه هخامنشیان نسبت به ما اهمیت بیشتری به سلامت جسمشون می‌دادن و به فکر مفاصلشون بودن.

وقتی در تاریخ جلوتر می‌یایم به حمله مغول‌ها می‌رسیم که اون‌ها در واقع مبدع شکل سرویس‌های بهداشتی امروزی ما هستن. اینطور گفته میشه که مغول‌ها برای اجابت مزاجشون داخل زمین چاله می‌کندن و روی اون می‌نشستن و … این تعریف برای ما یادآور چه نوع دستشویی هست؟

تا صد سال پیش دستشویی‌ها در ایران معمولا در یک فضای کاملا جدا از نشیمن و اتاق‌ها و معمولا در گوشه‌ای از حیاط بود. اوایل دستشویی‌ها بدون چاه بودن و فضای نشستن و سنگ روی یک قسمت بلندی قرار داشت که به گودالی هدایت می‌شد و روی گودال خاک می‌ریختن و هر چند وقت یکبار از ترکیب به دست اومده برای کود استفاده می‌کردن. بعد از مدتی حفر چاه سرپوشیده مرسوم شد، دستشویی هنوز خارج از فضای داخلی خانه قرار داشت و اصطلاحا کاسه توالت بر روی چاه فاضلاب ساخته می‌شد. توالت‌های قدیمی ذوزنقه‌ای شکل سنگی که مثل نمونه‌های کنونی لعاب و … نداشت. ابعاد نامتناسبی داشت که به خصوص برای بچه‌ها خطرناک به نظر می‌رسید و ظاهر نامناسبی هم داشت؛ سنگی تیره که قسمت داخلی به شکل ذوزنقه قیفی شکل عمق زیادی داشت و در مرکز آن محل خروج فاضلاب بود. نحوه شست و شو هم با ابزاری به نام آفتابه صورت می‌گرفت که از جنس مس و بسیار سنگین بود.

کم کم سرویس بهداشتی به داخل خانه انتقال پیدا کرد، شکل ظاهری اون‌ها تغییر کرد و ابعاد بهبود پیدا کردن، از لحاظ بهداشتی بهتر شدن و به صورت چینی و لعاب‌دار ساخته می‌شدن و میشن که به توالت شرقی معروفه. نوع دیگری از توالت‌ها که استفادشون امروزه مرسوم‌تر شده، به توالت فرنگی معروفن که مکانیزم مشابه دستشویی‌های ایرانی زمان هخامنشی داره و حداقل برای سلامت جسمانی آسیب کمتری می‌رسونه. از لحاظ شست و شو هم شلنگ و سیفون الان رواج داره.

جانمایی سرویس بهداشتی امروزه به چه صورت هست؟

این روزها در هر خانه حداقل یک سرویس بهداشتی دیده میشه، معمولا نزدیک ورودی که دسترسی اون برای اعضای خانواده و مهمانان راحت باشه، هم‌چنین در بدو ورود بتونه از ورود آلودگی به سایر قسمت‌های خانه جلوگیری کنه. در خانه‌هایی که فضای بیشتری در اختیار داشته باشن، به فراخور فضا در بخش خصوصی خانه، معمولا اتاق والدین سرویس بهداشتی جداگانه‌ای داره و این می‌تونه به سایر اتاق‌ها هم تعمیم پیدا کنه.

اصول طراحی سرویس بهداشتی ایرانی چیست؟

در فرهنگ ایرانی اکثرا دستشویی از حمام جداست و هر کدوم فضای خاص خودشون رو دارن، البته این روزها در هر حمام ایرانی یک توالت فرنگی هم دیده میشه. هر سرویس بهداشتی شامل یک توالت ایرانی و یک روشویی هست که می‌تونه با کمدی همراه باشه و اگر فضای بیشتری داشته باشید، یک توالت فرنگی هم در این فضا قرار می‌گیره. نکته مهم در جانمایی توالت، جهت‌نمایی اون هست که نباید رو یا پشت به قبله باشه. حداقل مساحت این فضا می‌تونه 110*150 سانتی‌متر باشه. از ملزومات هر سرویس بهداشتی دریچه‌ای برای تهویه و ورود نور طبیعی، سیفون و یک آینه (هرچه بزرگتر بهتر، برای بازتاب نور بیشتر) هست و دیوارها هم باید تا ارتفاع 2 متری حتما با کاشی پوشیده شده باشند و کف دستشویی نباید لغزنده باشه و مقاومتش در برابر آب از الزامات طراحی و ساخت این فضاست.

از لحاظ نمای کار، سرویس‌های بهداشتی ایرانی معمولا به رنگ روشن هستن و نهایتا کاشی‌های طرح‌دار. متاسفانه به دلیل مساله محرمیت، اکثر دستشویی‌ها پنجره ندارن که از لحاظ بهداشتی امر صحیحی نیست، در صورت امکان بهتره به نحوی با شکست پلان یا استفاده از پنجره در ارتفاع مناسب و شیشه‌های مشجر و مات از داشتن این عنصر بهره ببرید.

اهمیت نورپردازی در سرویس بهداشتی ایرانی

یکی از مسائلی که در طراحی جزئیات سرویس بهداشتی اهمیت زیادی داره، نورپردازی هست. علاوه بر لامپ اصلی که در وسط فضا قرار می‌گیره، بهتره دور تا دور آینه هم با لامپ‌های LED روشن بشه.

نکات بهداشتی در سرویس بهداشتی ایرانی

از اونجایی که سرویس بهداشتی رابطه مستقیمی با سلامت افراد داره، بهتره برای بهداشت بیشتر نکات زیر رو در طراحی مدنظر قرار بدید:

• به دلیل سموم و بخارات وجود پنجره و تهویه از ضروریات هست
• به دلیل بخارها و سموم بهتره در توالت فرنگی ابتدا درپوش رو بسته و بعد سیفون کشیده بشه تا این بخارات در فضا پخش نشه
• ایرانی‌ها به استفاده از صابون عادت دارن ولی برای بهداشت بیشتر بهتره از صابون‌های مایع به جای جامد استفاده بشه
• به دلیل جذب میکروب‌ها، بهتره حوله و مسواک و اقلام بهداشتی هم در معرض مستقیم توالت قرار نداشته باشند

سرویس بهداشتی به سبک ایرانی مدرن چه ویژگی‌هایی داره؟

سرویس بهداشتی ایرانی از جمله فضاهایی هست که امضای ایرانی بودن رو با خودش همراه داره، برای داشتن دستشویی ایرانی مدرن می‌تونید به چند نماد رو بیارید:

• استفاده از کاشی‌هایی با نقوش ایرانی

• استفاده از روشویی‌هایی با طرح و نگار ایرانی

• کاربرد شلنگ!
• استفاده از توالت شرقی (به دلیل آسیب‌های ارگونومیک بهتره این فرهنگ کنار گذاشته بشه)